Δισκοπότηρο του αρχιερέως Θεολήπτου

Ο κάλυκας είναι από επιχρυσωμένο άργυρο και φέρει εκτός από την επιγραφή γύρω από το χείλος, εγχάρακτο διάκοσμο από ολόκληρα και μισά ανθέμια (τα επονομαζόμενα rumi που απολήγουν σε τριάνθεμα. Η ημισφαιρική υποδοχή του κάλυκα είναι διάτρητη με φυτικά και άνθινα αραβουργήματα και οκτώ γαλάζιους ημιπολύτιμους λίθους στο χείλος. Η λαβή είναι κυλινδρική, διάτρητη και έχει στο μέσον της σφαιρικό κόμβο που κοσμείται με εγχάρακτα ανθέμια και δώδεκα γαλάζιους λίθους. Μεταξύ λαβής και βάσεως παρεμβάλλεται οκτάπλευρος δακτύλιος με το όνομα του Θεολήπτου. Η βάση είναι πρισματική με ελαφρά καμπύλωση και απολήγει σε οκτώ λοβούς, οι οποίοι εδράζονται σε χαμηλό κάθετο διάτρητο στέλεχος που, με τη σειρά του, απολήγει σε οκτώ οριζόντιους ακόσμητους λοβούς. Κοσμείται με εγχάρακτα ρομβόσχημα ανθέμια που απολήγουν σε κρινάνθεμα, ημιανθέμια και λωτόσχημους ρόδακες. Η βάση, η λαβή και η υποδοχή του ποτηρίου είναι από επίχρυσο χαλκό.

Το δισκοπότηρο τον Θεολήπτου είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της εκκλησιαστικής αργυροχοΐας του 16ου αιώνα. Το εν γένει σχήμα του απηχεί υστερογοτθικά πρότυπα που είχαν ήδη εμφανισθεί στην εκκλησιαστική αργυροχοΐα από την εποχή των Παλαιολόγων. Ο διάκοσμος του όμως με τα λωτόσχημα ανθέμια, τα φύλλα saz και τα roumi απηχεί καθαρά την τυπική οθωμανική αισθητική που είχε επικρατήσει κατά τον 16ο αιώνα. Παρόμοιο δισκοπότηρο φυλάσσεται στη μονή της Decani στη Σερβία και φέρει τη χρονολογία 1568. Η μονή «έν τω όρει του Σάγα» έχει ταυτισθεί (Byzantium 2004, σ. 446, όπου και προγενέστερη βιβλιογραφία) με τη διαλυμένη σήμερα και ερειπωμένη μονή των Ταξιαρχών στη Νάξο. Ο αρχιερεύς Θεόληπτος ο Β’ είναι ο πατριάρχης Θεόληπτος ο Β’, ο οποίος πρέπει να επισκέφθηκε τις Κυκλάδες είτε πριν είτε μετά από τη σύντομη πατριαρχεία του (1585-1587). Το όνομα του χρυσωτή, Ριζάς, κατά πάσαν πιθανότητα αναφέρεται στον τόπο της καταγωγής του, το Ριζαίον τον Πόντου, από όπου κατάγεται και ο πατέρας του Θεολήπτου. Οι αργυροχόοι του Πόντου ήταν διάσημοι ήδη από την εποχή των Μεγαλοκομνηνών. Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, δύο σπουδαίοι μετέπειτα σουλτάνοι μαθήτευσαν σε Έλληνες χρυσοαργυροχόους της Τραπεζούντος: ο Σελίμ ο Α’ (1512-1520) και ο Σουλεϊμάν ο Α’, ο Μεγαλοπρεπής (1520-1566), που είχαν γεννηθεί σε αυτή την πόλη.

Κ. Σκαμπαβίας