Πρωτοβυζαντινή Περίοδος

Το έτος 330, κατά το οποίο έγιναν τα εγκαίνια της νέας πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας (Νέας Ρώμης) από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α’, θεωρείται η συμβατική αρχή της βυζαντινής ιστορίας. Η πόλη ιδρύεται στη θέση του Βυζαντίου, αποικίας των Μεγαρέων στον Βόσπορο, και μένει γνωστή στην ιστορία ως Κωνσταντινούπολη.

Η πρώτη περίοδος του Βυζαντίου (Πρωτοβυζαντινή) βρίσκει την αχανή αυτοκρατορία, που εκτείνεται στο μεγαλύτερο μέρος της μεσογειακής λεκάνης, στο μεταίχμιο μεταξύ δύο κόσμων, της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα. Είναι η εποχή που η αυτοκρατορία έρχεται αντιμέτωπη με συνεχείς επιδρομές από τον βορρά, ενώ το 395 χωρίζεται από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α’ σε δύο μέρη: το δυτικό με επίκεντρο τη Ρώμη και το ανατολικό με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη. Το δυτικό τμήμα θα εξασθενήσει και τελικά θα υποκύψει στις συνεχείς επιδρομές (476). Αντίθετα, η ανατολική αυτοκρατορία θα επιβιώσει, θα ακμάσει και θα γίνει ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του μεσαιωνικού κόσμου.

Η περίοδος αυτή, που συχνά καλείται Ύστερη Αρχαιότητα, αποτελεί εποχή σπουδαίας πνευματικής ανάπτυξης. Νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι, χριστιανοί θεολόγοι, Ρωμαίοι νομικοί, προσφέρουν κάποια από τα σημαντικότερα έργα του παγκόσμιου πνεύματος, ενώ η χριστιανική τέχνη αποκτά δημόσιο χαρακτήρα συμβάλλοντας στην διάδοση του χριστιανισμού και των τεχνών που προκύπτουν για την κάλυψη των αναγκών της νέας θρησκείας.

Ο 6ος αιώνας σηματοδοτείται από την βασιλεία του Ιουστινιανού Α’. Ο φιλόδοξος αυτοκράτορας θα θέσει σε εφαρμογή ένα σχέδιο επανάκτησης των χαμένων εδαφών της αυτοκρατορίας στα δυτικά, θα δρομολογήσει την κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου και θα εφαρμόσει ένα πρόγραμμα οικοδομικής κατασκευής σε όλη την αυτοκρατορία, με κορυφαίο αρχιτεκτόνημα τον μεγάλο ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Λίγο μετά τον θάνατό του το Βυζάντιο θα δεχτεί νέες επιθέσεις στα σύνορά του και θα οδηγηθεί σε κρίση. Μόλις ο αυτοκράτορας Ηράκλειος έχει αποκαταστήσει την τάξη και νικήσει τον μεγάλο εχθρό της αυτοκρατορίας, δηλαδή την Περσία, θα εμφανιστεί ο αραβικός κίνδυνος.